آيا جنگ ايران و عراق «تحميلي» بود؟

«جنگ تحميلي» ترکيب رايجي است که در ايران به جنگ هشت ساله ايران و عراق گفته مي‌شود. اطلاق اين عنوان به جنگ، نشان‌دهنده باور به اين مسئله است که ايران در به‌راه افتادن جنگ هيچ نقشي نداشته است و تنها پس از آغاز جنگ، در نقش مدافع از حقوق خود در برابر تجاوز کشور بيگانه ظاهر شده است. باور به اين ادعا در بين اکثر مردم ايران تبديل به امري طبيعي شده است و گويي «جنگ تحميلي» حقيقتي انکار نشدني است. مخصوصا در ميان قشر جوان که روزهاي قبل از جنگ را به خاطر نمي‌آورند اين باور قوت دارد. دليل قوت گرفتن اين باور، علاوه بر تبليغات وسيع حکومت ايران و تکرار عنوان «جنگ تحميلي»، آغاز رسمي جنگ از سوي صدام حسين بود. از طرفي ديگر، انتشار بیانیه ای از طرف سفیر عراق در بیروت در پائیز ۱۳۵۸  در خصوص احیاء حقوق عراق در شط العرب، دستمايه‌اي براي مظلوم نمايي افرادي قرار گرفت که جنگ را نعمت مي‌دانستند.

 آنچه در اين ميان از چشم بسياري از مردم ايران و مخصوصا نسل جوان پنهان ماند، اقدامات تهديد آميز و اظهارات تحريک کننده آيت‌الله خميني رهبر انقلاب نوپاي ايران پس از به قدرت رسيدن در ايران و پيش از آغاز جنگ بود. او در جايگاه مرجعيت شيعي، مردم عراق و سربازان عراق را تحريک به شورش بر عليه صدام حسين و رژيم بعث مي‌کرد که يک اقليت سني محسوب مي‌شدند. اين سخنان و فتاوي از سوي ايشان، براي صدام حسين زنگ خطري جدي محسوب مي‌شد. زنگ خطري که نشان دهنده تصميم احتمالي آيت‌الله خميني به صدور انديشه‌هاي انقلابي مبتني بر تشيع و ولايت فقيه به عراق بود. صدام حسين از تکرارانقلاب ايران در عراق مي‌هراسيد. اين نگراني تا جايي پيش رفت که عراق رسما اخطار داد که ايران دست از دخالت در امور داخلي عراق بردارد وگرنه او به ايران حمله خواهد کرد.

اما عامل مهمتري که سبب شد شعله‌هاي جنگ برافروخته شوند، نگراني جامعه جهاني و مخصوصا غرب از انديشه‌هاي فاشيستي حاکم بر سيستم سياسي ايران بود. آيت‌الله خميني عربستان سعودي را حجاز مي‌خواند و سياست ايران در قبال اسرائيل کاملا از موضع دوست به دشمن تغيير يافته بود. از طرفي ديگر، تصفيه ارتش ايران و حذف بسياري از نيروهاي توانا و مدير و جايگزين کردن افراد کم تجربه ولي متعهد، سبب شده بود صدام حسين نسبت به به‌دست آمدن نتيجه مطلوب از حمله به ايران خوشبين شود.

همه عوامل فوق به يک‌باره دست به دست هم داد تا غرب از رويارويي دو قدرت بزرگ و جاه‌طلب در منطقه حمايت کند. اين درست است که صدام حسين در خصوص رد قطعنامه الجزاير وعدم پايبندي به حقوق خود از شط العرب، جاه‌طلبي کرد، اما اگر انديشه‌هاي فاشيستي حکومت ايران و احساس خطر غرب و صدام حسين از آن انديشه‌ها نبود، احتمال شعله‌ور شدن جنگ بسيار پايين مي‌آمد. شايد به جرات بتوان گفت که اگر سربازان و مردم عراق، از سوي آيت‌الله خميني به شورش عليه صدام حسين تحريک نمي‌شدند و تصفيه ارتش صورت نمي‌گرفت و همچنين مواضع خصمانه عليه جهان عرب و اسرائيل و غرب از سوي جمهوري اسلامي اتخاذ نمي‌شد، هرگز جنگي بين ايران و عراق اتفاق نمي‌آفتاد و شاهد نابود شدن سرمايه‌هاي جاني و مالي مملکت نمي‌بوديم.

 بنابراين «تحميلي» خواندن جنگ از سوي عراق و بي تقصير دانستن طرف ايراني در آغاز جنگ، بسيار دور از واقعيت است. تنها مقصر خون‌هاي ريخته شده جوانان ايراني صدام حسين نيست و آيت‌الله خميني هم حداقل به اندازه صدام حسين در بروز اين تراژدي جانسوز سهيم است.